سرمایه معنوی سنگ بنای سرمایه اجتماعی

مقاله ارایه شده به سمینار سرمایه اجتماعی 

قسمت اول

این نظام متکی به قدرت معنوی و متکی به پایه‌های مستحکم عقیده است........ایمان آحاد مردم، عشق آنها به خدا، به اولیای خدا، به پیامبر، به خاندان پیامبر، این بزرگترین سرمایه و بزرگترین ابزار و مایه قدرت برای این کشور است.

    مقام معظم رهبری

"اللهم انا نرغب الیک فی دولة کریمه تعز بها الاسلام و اهله و تذل بها النفاق و اهله و تجعلنا فیها من الدعاة الی طاعتک والقادة الی سبیلک و ترزقنا بها کرامة الدنیا و الاخرة"

"خدایا ما از تو دولت کریمه ای آرزومندیم که باآن اسلام واسلامیان را عزیز و نفاق و منافقان را ذلیل فرمایی و ما را درآن از دعوت کنندگان به طاعت خویش و راهنمایان به راه خودت قرار دهی و به وسیله آن کرامت و بزرگواری دنیا و آخرت را روزی ما فرمایی"

          سالهـا دل طلـب جام جم از مـا  مـی‌کرد

            آنچه خود داشت زبیگانه تمنا می‌کرد

            گوهری کز صدف کون ومکان بیرون بود

           طلب از گمـشدگان لـب دریا می‌کرد

مقدمه 

    به عنوان مقدمه بحث مناسب دیدم قسمت‌هایی از مقاله " رهبری معنوی هوشمند" نوشته " دانا زوهار" را که در شماره 38 نشریه     leader to leaderپاییز 2005 منتشر شده است عیناً نقل کنم باشد که تا حدودی فاصله آنچه این روزها در ادبیات مدیریت غرب مطرح است با فرهنگ غنی اسلامی که در ادبیات مدیریت کشورخودمان غریب و مغفول مانده است مشخص شود.

" رهبری بزرگ در قدم اول وابسته به چشم‌انداز است، البته نه هر نوع چشم‌اندازی بلکه چشم‌اندازی که هوشمندانه، معنوی و قابل درک عاطفی باشد.در دنیای امروز بیش از هرچیز نیازمند رهبرانی هستیم که بتوانند چشم‌انداز را هدایت کنند."

"یکی از دلایل اینکه امروز رهبری آرمانگرا نادر است ارزشی است که جامعه ما به سرمایه‌ای خاص ، یعنی سرمایه مادی می‌دهد. اغلب میزان ارزش یک اقدام با مقداری پولی که در پایان روز به دست می‌دهد یا با میزان قدرت دنیایی که به ما یا دیگران می‌دهد سنجیده می‌شود. این وسواس دربه دست‌ آوردن منافع مادی به تفکر کوتاه مدت و تلاش اندک برای کسب خودباوری منجر می‌شود. درست است که ما درهر اقدامی برای موفقیت در کوتاه مدت نیازمند نوعی ثروت مالی هستیم، اما رهبری برای اقدام‌ها ی دراز مدت و پایدار نیازمند دو نوع سرمایه دیگر نیز هست. سرمایه اجتماعی و سرمایه معنوی. این سه نوع سرمایه شبیه لایه‌های یک کیک عروسی است. سرمایه مادی لایه بالایی ، سرمایه اجتماعی لایه وسطی و سرمایه معنوی لایه پایینی است .سرمایه معنوی هر سه سرمایه را پشتیبانی می‌کند."

 رهبران هر سه سرمایه مادی، اجتماعی و معنوی را با به‌کارگیری هوشمندی خویش می‌سازند. اما هوشمندی فقط IQ نیست بلکه هوشمندی مغز، قلب و روح نیز هست. انواع هوشمندی که بین سه نوع سرمایه همبستگی ایجاد می‌کنندعبارتند از:

IQ ( هوش بهر)،  EQ (  بهره هوشی احساسی یا هیجانی)،SQ ( بهره هوشی معنوی )،که پایه‌گذار IQ و EQ است. هوش معنوی عبارت است از توانایی دست‌یابی به معانی، ارزش‌ها، اهداف پایدار والاتر و جنبه‌های ناخودآگاه خویشتن و تحقق بخشیدن به این ارزش‌ها، مفاهیم و اهداف در زندگی برای ایجادیک زندگی غنی‌تر و خلاق‌تر. نشانه‌های SQ، توانایی تفکر خارج از چارچوب، فروتنی و دست‌یابی به انرژی هایی است که از چیزهایی بیرون از خویش و فراتر از علایق روزمره و کاملاً شخصی خود نشات می‌گیرد. SQ هوش عالی رهبران معنوی است. "

سرمایه معنوی چیست؟

در فرهنگ غربی منظور از سرمایه معنوی تمامی سرمایه های غیر ملموس است و براساس فرهنگ سکولار پذیرفته شده در غرب  بعضی از صاحبنظران در هنگام بحث از سرمایه معنوی تآکید می کنند که منظور آنان مذهب نیست. نویسنده فوق در تعریف سرمایه معنوی می‌گوید: سرمایه معنوی منعکس کننده چیزی است که فرد یا سازمان به خاطر آن زندگی می‌کند، به آن اعتقاد دارد، مشتاق آن است و نسبت به آن متعهد است. سرمایه معنوی در بر گیرنده سرمایه اخلاقی ماست" وی بلافاصله می‌گوید:"منظور من این نیست که ما خود را با مذهب یا تجربه‌های روحانی مرتبط کنیم. بلکه منظورم قدرتی است که یک رهبری می‌تواند با برانگیختن عمیق‌ترین معنویات، ارزش‌ها و اهداف افراد،در سازمان‌ها یا افراد ایجاد کند." سؤال این است که بدون ارتباط با مذهب و تجربه های روحانی چگونه می‌توان عمیق‌ترین ارزش‌ها را برانگیخت؟

 در مقاله‌ای با عنوان "با معماران عصر دیجیتال، اندیشه‌های وارن بنیس" پس ازتأکید بر اهمیت سرمایه معنوی آن را در اندیشه‌ها، نوآوری‌ها، ایده ها، ابداعات، خلاقیتها، دانش فنی، دانش و تجربه خلاصه و در نهایت نیروی انسانی را تنها سرمایه معنوی محسوب می‌کند:

"رمز رسیدن به مزیت رقابتی در سده بیست و یکم داشتن ظرفیت رهبری در آفریدن، ساختن، طرح و ایجاد ساختار اجتماعی زاینده سرمایه معنوی است. راز و رمز رسیدن به مزیت رقابتی، گسترده تر کردن ظرفیت و توان رهبری در افزایش سرمایه معنوی است. منظور از سرمایه معنوی، اندیشه ها، نوآوریها، ایده ها، ابداعات، خلاقیتها، دانش فنی، دانش و تجربه است.    باید بدانیم ارزیابی و سنجش سرمایه معنوی دشوار است. بیل گیتس گفته است یگانه دارایی مایکروسافت قدرت تخیل کارکنان آن است. مایکل ایسنر مدیرعامل دیسنی می گوید موجودی و ذخیره شرکت ما هر شب به خانه می رود."

مقاله "بررسی نقادانه مدیریت دانش به عنوان ابزاری مدیریتی"   که ترجمه ای از منابع غربی است، در تبیین مفهومی سرمایه معنوی بر "نامشهودها" تأکید دارد، این مقاله مفهوم سرمایه معنوی را در شکل ذیل نمایش می‌دهد:

در ادامه می‌گوید:" به نظر می رسد به تمایز بین منابع مشهود و نامشهود، یا یک تمایز برابر منطقا موردنیاز است . در مطالعه ای توسط جانسون و همکاران "1998"، سوال منظور از نامشهودهاچیست مطرح شد. نویسندگان نتیجه گرفتند که تعریف قابل قبول عام از نامشهودهاوجود ندارد. نامشهودها را می توان حداقل از سه منظر ،حسابداری ، آمار، و مدیریتی موردمطالعه قرار داد. "

اما آنچه در این مقاله مدنظر است مفهومی فراتر از اصطلاح رایج در فرهنگ غربی است و به طور کلی منظور ارزش های بر آمده از فرهنگ دینی و به طور خاص دین قویم اسلام است که می‌توان برای جلوگیری از اشتباه آن را سرمایه دینی نامید.

نگرش کلی اسلامی به سرمایه مادی و معنوی

در فرهنگ اسلامی " دنیا" نماینده سرمایه مادی و "آخرت" نماینده سرمایه معنوی است. یکی از ویژگی‌های فرهنگ اسلامی این است که با استفاده از مفهوم واژه‌ها محتوای فرهنگی و بینش مورد نظر خود را به صورت فشرده در قالب آنها معرفی می کند. کلمه دنیا در لغت به معنی نزدیک استو کلمه آخرت که گاهی عقبی نیز تعبیر می‌شود نقطه مقابل دنیا است. در آیات متعدد قرآن کریم علاوه بر تقابل مذکوربرای اشاره به دنیا از کلمه "هذه" ( اشاره به نزدیک ) وبرای اشاره به آخرت ازکلمه "تلک" (اشاره به دور) استفاده شده است. به عنوان نمونه می فرماید: " و ما هذه الحیوة الدنیا الا لهو و لعب و ان الدارالاخرة لهی الحیوان" و در جای دیگر می فرماید : "تلک الدار آلاخرة نجعلها للذین لا یریدون علواً فی‌الارض و لا فسادا". با این نگرش قرآن کریم سرمایه مادی (دنیا) را نماینده تفکر کوتاه مدت معرفی و برای تفکر بلند مدت مناسب نمی‌داندوبه همین دلیل از ینکه دنیا چشم انداز قرار گیرد منع‌می‌کند و در آیه ای خطاب به پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله می فرماید "لا تمدن عینیک الی ما متعنا به ازواجاً منهم زهرة الحیوة الدنیا لنفتنهم فیه و رزق ربک خیر و ابقی" بر آنچه از زیور زندگی  دنیا به گروهی از آنان بهره داده ایم تا ایشان را در دنیا بیازماییم، چشم مینداز و (بدان که) روزی پروردگار تو بهتر و پایدار تر است ". نکته دیگری که در این آیه اشاره شده است ناپایداری سرمایه های مادی در مقایسه با سرمایه های معنوی است. این موضوع  در آیات متعدد قرآن کریم مورد تأکید قرار گرفته و به صورتی جامـع در این آیه شـریفه خلاصـه شـده اسـت که : " ما عندکم ینفد و ما عند الله باق" " انچه نزد شماست پایان می‌پذیرد و آنچه نزد خداست باقی می‌ماند."